Spektrum Autyzmu (ASD) u Dzieci: Jak Rozpoznać Pierwsze Symptomy i Wspierać Rozwój Społeczny Dziecka

Wczesne Rozpoznawanie Symptomów ASD – Na Co Zwrócić Uwagę?

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) mogą ujawniać się w pierwszych miesiącach życia dziecka, dlatego ich wczesne rozpoznanie jest kluczowe dla zapewnienia wsparcia rozwojowego. Często rodzice zauważają pewne nietypowe zachowania, ale nie zawsze mają pewność, które sygnały powinny budzić ich niepokój. W tym artykule omówimy typowe objawy ASD u niemowląt i małych dzieci oraz różnice w manifestacji tych symptomów u chłopców i dziewczynek.

Typowe Objawy Autyzmu u Niemowląt i Małych Dzieci

W pierwszym roku życia dzieci normatywnie rozwijające się wykazują wyraźne zainteresowanie twarzami i emocjami bliskich osób, często utrzymując kontakt wzrokowy i reagując uśmiechem na uśmiech rodzica. W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu te spontaniczne interakcje społeczne mogą być ograniczone lub nieobecne. Oto niektóre symptomy, które mogą pojawić się wcześnie:

• Brak reakcji na imię – Dzieci z ASD często nie reagują, gdy słyszą swoje imię, co może sugerować trudności z rozpoznawaniem i reagowaniem na dźwięki związane z interakcjami społecznymi.
• Unikanie kontaktu wzrokowego – Unikanie kontaktu wzrokowego to jedno z bardziej zauważalnych zachowań u dzieci ze spektrum autyzmu. Niemowlęta z ASD mogą bardziej interesować się przedmiotami niż twarzami, co zmniejsza ich zdolność do rozpoznawania emocji i wyrazów twarzy.
• Trudności z uśmiechaniem się i odpowiedzią na emocje – Dzieci z ASD mogą rzadziej reagować uśmiechem na uśmiech, a ich reakcje emocjonalne mogą być mniej intensywne lub bardziej trudne do przewidzenia​.

Pierwsze Sygnały Alarmowe w Obszarze Komunikacji

Oprócz braku reakcji na bodźce społeczne, wczesnym wskaźnikiem ASD mogą być trudności w rozwijaniu mowy oraz ograniczona gestykulacja. Dzieci w normie rozwojowej przyswajają pierwsze słowa, nawiązują kontakt poprzez gesty i wykazują chęć dzielenia się swoimi przeżyciami. U dzieci ze spektrum autyzmu te etapy rozwoju przebiegają inaczej:

• Opóźnienia w rozwoju mowy – Jednym z kluczowych wskaźników ASD jest brak gaworzenia lub późniejszy rozwój mowy, który nie jest zastępowany przez komunikację gestem lub mimiką.
• Ograniczony zakres gestów – Wczesne gesty, takie jak wskazywanie przedmiotów lub machanie na pożegnanie, mogą być znacznie mniej widoczne lub całkowicie nieobecne u dzieci z ASD. Zamiast tego dzieci mogą częściej sięgać po przedmioty lub wpatrywać się w nie w sposób niecharakterystyczny dla ich wieku.
• Echolalia – Wraz z rozwojem mowy u niektórych dzieci z ASD pojawia się echolalia, czyli automatyczne powtarzanie zasłyszanych słów lub fraz bez ich kontekstowego rozumienia. Jest to zjawisko, które może się utrzymywać u dzieci z ASD i jest często jednym z pierwszych sygnałów problemów w przetwarzaniu języka​.

Diagnoza ASD i Rola Narzędzia ADOS-2

Wczesne rozpoznanie ASD jest niezwykle istotne, a jednym z narzędzi diagnostycznych o wysoko udokumentowanej skuteczności jest ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule), który jest szeroko uznawany za „złoty standard” w ocenie zaburzeń ze spektrum autyzmu. ADOS-2 opiera się na serii ustrukturyzowanych zadań i obserwacji zachowania dziecka w odpowiedzi na bodźce społeczne. Pozwala to specjalistom ocenić kluczowe obszary funkcjonowania społecznego i komunikacyjnego, takie jak kontakt wzrokowy, interakcje z osobami i reagowanie na bodźce emocjonalne. Zastosowanie ADOS-2 przez doświadczonego diagnostę może dostarczyć precyzyjnych wyników, które pozwolą na szybkie wdrożenie odpowiednich działań wspierających rozwój dziecka​. Fundacja PsychoWachlarz prowadzi badania narzędziem ADOS2.

Różnice w Objawach ASD u Dziewcząt i Chłopców

Badania pokazują, że symptomy ASD mogą być różne u dziewcząt i chłopców, co sprawia, że diagnoza u dziewczynek może być bardziej wymagająca. Dzieje się tak, ponieważ dziewczynki z ASD częściej stosują strategie kompensacyjne, aby maskować swoje trudności, co powoduje, że ich symptomy są mniej widoczne.

• Dziewczynki z ASD – W przypadku dziewczynek zaburzenia w interakcjach społecznych mogą być subtelniejsze. Mogą one próbować naśladować zachowania rówieśników, co maskuje trudności z rozumieniem i interpretowaniem emocji innych osób. Rzadziej również wykazują stereotypowe zachowania.
• Chłopcy z ASD – U chłopców często widoczne są bardziej klasyczne objawy ASD, jak np. intensywne zainteresowanie jednym tematem czy powtarzające się zachowania (np. machanie rękami). Ich trudności w relacjach z rówieśnikami mogą być bardziej zauważalne.

Różnice te wskazują na konieczność bardziej elastycznego podejścia do diagnostyki ASD u dzieci różnych płci oraz na potrzebę uwzględnienia potencjalnych strategii maskowania objawów u dziewczynek​.

Wczesne rozpoznanie symptomów ASD ma kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka. Obserwacja codziennego zachowania niemowląt i małych dzieci w obszarze kontaktu wzrokowego, reakcji na imię oraz komunikacji gestem i mową może dostarczyć rodzicom istotnych informacji o potrzebie konsultacji ze specjalistą.

ASD a Relacje Społeczne – Dlaczego Dziecko Nie Nawiązuje Kontaktów?

Relacje społeczne stanowią istotną część rozwoju emocjonalnego dziecka, jednak dzieci ze spektrum autyzmu (ASD) mogą napotykać poważne trudności w tej sferze. Zrozumienie, z czego wynikają te problemy, może być dla rodziców kluczowe, aby wesprzeć swoje dziecko i pomóc mu odnaleźć się wśród rówieśników.

Zrozumienie Teorii Umysłu

Teoria umysłu, zdolność do rozumienia i przewidywania myśli, uczuć oraz zachowań innych ludzi, jest często zaburzona u osób ze spektrum autyzmu. Deficyty w tym obszarze mogą powodować, że dziecko z ASD ma trudności z dostosowaniem swojego zachowania do sytuacji społecznych. Niektóre objawy wynikające z problemów z teorią umysłu mogą obejmować:

• Trudności z rozumieniem perspektyw innych osób – Dzieci z ASD często mają trudność w przyjęciu, że inni ludzie mogą mieć odmienne zdanie, pragnienia czy wiedzę. Na przykład mogą nie zdawać sobie sprawy, że inni nie posiadają tych samych informacji, co one same.
• Brak empatii w konwencjonalnym rozumieniu – Choć dzieci z ASD mogą odczuwać emocje innych, mogą mieć trudność z ich interpretowaniem i odpowiednim reagowaniem. Może to prowadzić do niezrozumienia, dlaczego ktoś jest smutny lub rozdrażniony.
• Problemy z inicjowaniem kontaktu i podtrzymywaniem relacji – Z racji trudności z rozumieniem subtelnych sygnałów społecznych, takich jak ton głosu, gesty i mimika, dzieci z ASD mogą unikać interakcji lub podejmować je w sposób, który wydaje się nietypowy lub „niepasujący” do sytuacji​​.

Typowe Zachowania w Grupie Rówieśniczej

Problemy dzieci ze spektrum autyzmu w zakresie teorii umysłu wpływają na ich sposób funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Rodzice mogą zauważyć, że ich dziecko unika interakcji z innymi dziećmi lub angażuje się w sposób nietypowy. Niektóre z obserwowanych zachowań to:

• Izolacja lub wycofanie – Dzieci z ASD mogą unikać grupowych aktywności, wybierając zabawę w samotności lub angażując się w czynności powtarzalne. Tego rodzaju izolacja nie zawsze oznacza, że nie pragną one kontaktu – wynika to raczej z nieumiejętności nawiązywania więzi.
• Nietypowe próby nawiązania kontaktu – Często dzieci z ASD mają trudność w rozumieniu zasad, które kierują relacjami społecznymi, co może skutkować nieadekwatnym lub wręcz obcesowym zachowaniem. Na przykład mogą próbować rozmawiać tylko o swoich ulubionych tematach lub w nieodpowiedni sposób podchodzić do innych dzieci.
• Preferencja dorosłych lub znanych osób – Dzieci ze spektrum mogą czuć się bardziej komfortowo w obecności dorosłych lub osób, które dobrze znają. Znane osoby dają im poczucie bezpieczeństwa, podczas gdy nowi rówieśnicy mogą budzić niepewność​​.

Praca nad Umiejętnościami Społecznymi: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

Ze względu na trudności w naturalnym przyswajaniu umiejętności społecznych, dzieci z ASD mogą skorzystać z udziału w treningu umiejętności społecznych (TUS). TUS jest programem terapeutycznym, który wspiera dzieci w rozumieniu i opanowaniu umiejętności niezbędnych w codziennych interakcjach. Dzięki odpowiednio prowadzonym zajęciom dzieci uczą się m.in.:

• Nawiązywania kontaktu wzrokowego – Jednym z podstawowych elementów interakcji jest kontakt wzrokowy, który dzieci z ASD mogą ćwiczyć w bezpiecznych warunkach, gdzie czują się mniej skrępowane.
• Rozumienia wyrazu twarzy i emocji – TUS pomaga dzieciom rozpoznawać emocje u innych, co jest kluczowe dla rozwijania empatii. Często wykorzystywane są tutaj karty emocji lub specjalne techniki oparte na powtarzaniu prostych sytuacji emocjonalnych.
• Wspólnego rozwiązywania problemów – Trening pomaga dzieciom lepiej radzić sobie z konfliktami w sposób akceptowalny społecznie, zamiast np. wybuchów złości czy wycofania. Praktyka w kontrolowanym środowisku ułatwia im przełożenie tych umiejętności na codzienne sytuacje​​.

Wsparcie Rodziny w Budowaniu Relacji Społecznych

Rodzice i rodzeństwo mogą odegrać ogromną rolę w pomaganiu dziecku z ASD w rozwijaniu umiejętności społecznych. Warto pamiętać, że dziecko z ASD potrzebuje konsekwentnego i cierpliwego wsparcia, dlatego też w rodzinie istotne jest:

• Stwarzanie okazji do kontaktu z rówieśnikami – Rodzice mogą organizować zabawy i spotkania w małych grupach, aby umożliwić dziecku rozwijanie relacji w bezpiecznym otoczeniu.
• Modelowanie właściwych zachowań – Pokazywanie, jak reagować na emocje innych, jak dziękować lub przepraszać, może pomóc dziecku z ASD zrozumieć, jakie zachowania są oczekiwane w kontaktach społecznych.
• Wspieranie niezależności – Zachęcanie do samodzielnego rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji wzmacnia pewność siebie i może ułatwić dziecku adaptację w grupie rówieśniczej.

Budowanie umiejętności społecznych u dzieci ze spektrum autyzmu jest kluczowe, ponieważ pozwala im lepiej funkcjonować w środowisku rówieśniczym i wzmacniać relacje. Wczesna interwencja, oparta m.in. na TUS i wsparciu ze strony rodziny, może w znacznym stopniu pomóc w przezwyciężaniu codziennych wyzwań w kontaktach społecznych.

Codzienne Wyzwania w Domu i Szkole – ASD w Praktyce

Życie codzienne z dzieckiem ze spektrum autyzmu (ASD) może wymagać szczególnej organizacji i dostosowania zarówno w domu, jak i w szkole. Dzieci z ASD często potrzebują rutynowych struktur, wsparcia w regulacji emocji oraz odpowiednich narzędzi do radzenia sobie z trudnościami sensorycznymi. W tej części przyjrzymy się najczęstszym wyzwaniom, z jakimi spotykają się rodzice i opiekunowie dzieci ze spektrum autyzmu, oraz omówimy pomocne strategie wsparcia.

Rytuały i Schematy – Potrzeba Rutyny

Dzieci z ASD często mają silną potrzebę rutyny, która zapewnia im poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności. Zmiany w codziennym harmonogramie mogą wywoływać u nich stres i niepokój, co może prowadzić do zachowań trudnych. Dlatego jednym z najważniejszych elementów wsparcia jest:

• Tworzenie stałego planu dnia – Wprowadzenie regularnych, przewidywalnych aktywności pomaga dzieciom z ASD lepiej radzić sobie z otoczeniem. Harmonogram może zawierać posiłki, czas na naukę i zabawę oraz rutynowe czynności, takie jak mycie zębów czy wieczorne czytanie książki.
• Przygotowanie na zmiany – Jeśli konieczna jest zmiana w rutynie, warto zapowiedzieć ją dziecku z wyprzedzeniem i wyjaśnić, na czym będzie polegała. Można użyć wizualnych pomocy, takich jak obrazki czy karty, aby ułatwić dziecku zrozumienie, co się wydarzy.
• Stopniowe wprowadzanie nowych aktywności – Aby zminimalizować lęk przed zmianami, wprowadzajmy nowe aktywności powoli, pozwalając dziecku oswoić się z nimi w swoim tempie. Warto chwalić dziecko za każdy mały krok, który przybliża je do akceptacji nowej sytuacji​​.

Radzenie Sobie z Sensorycznymi Przeciążeniami

Dzieci ze spektrum autyzmu mogą wykazywać nadwrażliwość lub niedowrażliwość na bodźce sensoryczne, takie jak dźwięki, światło, tekstury czy zapachy. Przeciążenie sensoryczne może prowadzić do stanów niepokoju, rozdrażnienia, a nawet wybuchów emocjonalnych. Rodzice mogą pomóc dziecku poprzez:

• Zorganizowanie spokojnej przestrzeni – Warto wyznaczyć w domu miejsce, w którym dziecko będzie mogło się wyciszyć i odciąć od nadmiaru bodźców. Może to być cichy kącik z ulubionymi zabawkami, kocem, słuchawkami wyciszającymi czy przedmiotami do sensorycznej stymulacji, takimi jak piłki do ściskania.
• Unikanie silnych bodźców – W miejscach publicznych warto unikać intensywnych zapachów, hałaśliwych miejsc i jaskrawego oświetlenia, jeśli są one dla dziecka trudne do zniesienia. Można również zaplanować krótkie przerwy, jeśli dziecko zacznie wykazywać oznaki zmęczenia bodźcami.
• Zajęcia sensoryczne – W zależności od indywidualnych potrzeb dziecka, pomocne mogą okazać się zajęcia sensoryczne, które pomagają regulować reakcje dziecka na bodźce i rozwijać tolerancję na stymulację zmysłów​.

Skuteczne Strategie Wsparcia: Trening Uważności i Terapia Behawioralna

W przypadku dzieci z ASD istotne znaczenie mają odpowiednio dobrane metody terapeutyczne, które wspierają ich rozwój i zdolność do samoregulacji emocji. Terapie takie jak trening uważności i terapia behawioralna są coraz częściej wykorzystywane do pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu.

• Trening uważności (mindfulness) – Ćwiczenia uważności pomagają dziecku skoncentrować się na chwili obecnej, co może być pomocne w redukcji stresu. Proste techniki, takie jak „uważne oddychanie” czy „spokojne siedzenie”, uczą dziecko rozpoznawania swoich emocji i reagowania na nie w sposób kontrolowany. Na przykład „oddychanie liczeniem do dziesięciu” może być przydatne w sytuacjach, kiedy dziecko zaczyna odczuwać niepokój lub irytację.
• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – CBT to jedna z najbardziej skutecznych form terapii w pracy z dziećmi z ASD. Pomaga dzieciom w zrozumieniu i zmianie negatywnych wzorców myślenia oraz zachowań. Celem CBT jest nauczenie dziecka strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach, takich jak konflikty z rówieśnikami lub konieczność dostosowania się do nowych sytuacji​.

Współpraca ze Szkołą i Nauczycielami

Dla dziecka z ASD środowisko szkolne może być szczególnie wymagające. Warto współpracować z nauczycielami i personelem szkolnym, aby stworzyć dla dziecka jak najbardziej przyjazne warunki.

• Indywidualne podejście do nauki – Dzieci ze spektrum autyzmu często mają specyficzne potrzeby edukacyjne. Wiele z nich lepiej przyswaja wiedzę poprzez wizualne pomoce dydaktyczne, krótkie zadania lub częste przerwy.
• Wsparcie rówieśnicze – Ustalając zasady współpracy z rówieśnikami, nauczyciele mogą ułatwić dziecku integrację społeczną. Można zaplanować krótkie zajęcia grupowe, które angażują wszystkich uczniów, ale są dostosowane do poziomu i potrzeb dziecka z ASD.
• Regularny kontakt z rodzicami – Częsta komunikacja między rodzicami a nauczycielami pozwala na bieżąco monitorować postępy dziecka, a także wspólnie szukać rozwiązań na pojawiające się trudności​​.

Codzienne życie z dzieckiem ze spektrum autyzmu może być pełne wyzwań, ale odpowiednie strategie wsparcia pozwalają na stworzenie bezpiecznego i przyjaznego środowiska w domu i szkole. Zapewnienie dziecku stabilnej rutyny, pomoc w regulacji sensorycznej oraz korzystanie z terapii behawioralnych to elementy, które mogą w znaczący sposób poprawić jakość życia dziecka z ASD oraz ułatwić mu funkcjonowanie w społeczeństwie.

Bibliografia:

• Baron-Cohen, S., Leslie, A. M., & Frith, U. (1985). Does the autistic child have a “theory of mind”? Cognition, 21(1), 37-46.
• Bauminger, N. (2004). The expression and understanding of jealousy in children with autism. Development and Psychopathology, 16(1), 157-177.
• Goleman, D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina.
• Lord, C., Shulman, C., & DiLavore, P. (2004). Autism spectrum disorders in young children. In Handbook of Autism and Pervasive Developmental Disorders. Wiley.
• Pisula, E. (2012). Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Premack, D., & Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee have a theory of mind? Behavioral and Brain Sciences, 1(4), 515-526.
• Schopler, E., Reichler, R. J., DeVellis, R. F., & Daly, K. (1980). Toward objective classification of childhood autism: Childhood Autism Rating Scale (CARS). Journal of Autism and Developmental Disorders, 10(1), 91-103.
• Wimmer, H., & Perner, J. (1983). Beliefs about beliefs: Representation and constraining function of wrong beliefs in young children’s understanding of deception. Cognition, 13(1), 103-128.

Autor: Krystian Środa